تجربه‌های شکست‌خورده خرید ناوگان ، تکرار‌شدنی است

سفارش ناوگان در ایرلاین‌ها به عنوان بخشی از فرایند برنامه‌ریزی آن‌ها محسوب می‌شود. در ابتدای اتخاذ چنین تصمیمات راهبردی و بلندمدتی باید به سؤالاتی مانند چه نوع هواپیمایی برای کدام مسیر مناسب است و چند فروند در چه زمانی باید خرید، پاسخ داده شود. هر نوع هواپیما ویژگی‌های فنی خاص خود را دارد که با انواع دیگر متفاوت است و این تفاوت در مهم‌ترین فعالیت‌های یک ایرلاین از قبیل عملیات هواپیما، آموزش‌های خدمه، تعمیر و نگهداری، تجربه بهره برداری نمایان می‌شود. تصمیماتی که منجر به خرید هواپیمای جدید یا بازنشستگی ناوگان فعلی ایرلاین می‌شود اثرات مستقیمی بر جایگاه اقتصادی، هزینه‌های عملیاتی و از همه مهم‌تر توانایی ایرلاین برای رقابت در مسیرهای موجود با سود مورد انتظار خواهد داشت. سرمایه هنگفتی که برای خرید هر فروند صرف می‌شود، در کنار آثار بلندمدت آن، اهمیت مطالعه دقیق و جامع را پیش از اقدام به خرید افزایش می‌دهد. از دید فنی، تصمیم به خرید نوع خاصی از هواپیما می‌تواند تأثیرات بلندمدت بیشتری نیز داشته باشد چرا که هم اکنون نیز برخی از انواع خاص هواپیما با سن 30 سال وجود دارند که با انجام تعمیرات منظم و اصولی، به صورت اقتصادی در حال فعالیت‌اند. به طور خلاصه می‌توان گفت در بین عوامل مؤثر بر خرید هواپیما، ویژگی‌های فنی و عملکردی در کنار مسائل اقتصادی و مالی در اولویت اول و پس از آن عوامل سیاسی، بازاریابی و زیست‌محیطی در اولویت‌های بعدی قرار می‌گیرند.

ایرلاین‌ها معمولاً برای رعایت حداکثری عوامل فوق، سعی در خرید ناوگان مشابه دارند. این امر در ایرلاین‌های کم‌هزینه بیشتر رعایت شده و سفارش آنها از یک سازنده و ترجیحاً یک نوع هواپیما است. در کشور ما که شرایط خرید به صورت معمول فراهم نبوده، شاید اولویت مسائل سیاسی به نوعی پررنگ‌تر جلوه کرده است. چرا که به رغم همه مشکلات اعلام شده در برابر خرید ناوگان، مشاهده می‌شود هیچ منطق علمی، پشتوانه خریدهای گذشته نبوده که آثار آن برای جامعه هویدا شده است – اگرچه برای کارشناسان امر، نتیجه تصمیمات این چنینی از ابتدا مشخص بود!

بیش از 14 نوع هواپیمای مختلف در ترکیب ایرلاین‌های ایرانی مشاهده می‌شود که هیچ تناسبی با مشابه‌سازی ناوگان نداشته و عملاً عواملی که می‌بایست در تصمیم ورود ناوگان به آنها توجه شود، باعث خریدهای بی‌برنامه و تحمیل ضررهای میلیاردی به کشور شده است. شکل 1 تعداد و نوع ناوگان ایرلاین‌های ایرانی را نشان می‌دهد. با وجود کوچک‌بودن اندازه بخش عمده ایرلاین‌های ایران بر حسب تعداد ناوگان و مسیرهای پروازی، مشاهده می‌شود ناوگان از تنوع بسیار بالایی برخوردار است. نتیجه این تنوع در شکل 2 نشان می‌دهد که از مجموع حدود 250 فروند هواپیمای کل ایرلاین‌های ایرانی (ایرلاین ترکیه به تنهایی بیش از 260 فروند هواپیما دارد!) فقط حدود 66درصد فعال است، با میانگین 11 ناوگان فعال برای هر ایرلاین، که البته از میان 15 ایرلاین، 11 ایرلاین کمتر از این میانگین، ناوگان فعال دارند.

در دوران پس از انقلاب، خریدهای ناموفق نیز بارها تجربه شده است که دو نمونه از برجسته‌ترین آنها عبارت است از:

1. خرید 6 فروند ایرباس A300-200 از ترکیش ایرلاینز در سال 1380 با هزینه کل 118میلیون و 587هزار و 394 دلار و یک میلیون و 104هزار و 916 دلار بابت هزینه‌های جانبی شامل حق مأموریت کارکنان قسمت‌های مختلف (حدود 5700 نفر در روز) و زمین‌گیر شدن همه آنها به دلیل وجود اشکالات اساسی در طراحی موتورها و هزینه‌های بالای تعمیر و نگهداری و سوخت این هواپیماها
2. خرید 40 فروند فوکر 100 در سال‌های 2004 تا 2012 و زمین‌گیر شدن بیش از نیمی از آنها مطابق جدول 1:

جدول 1 تعداد و سال خرید فوکر 100 توسط ایرلاین های ایرانی

با داشتن این تجربه‌های شکست‌خورده آشکار، سؤال این جاست که چه تغییری در سطح دانشی کارشناسان خرید صنعت حمل‌ونقل هوایی کشور ایجاد شده است که می‌توان با اتکا به ایشان در دوران پس از تحریم، شاهد تکرار اشتباهات این چنینی نباشیم؟