یوسف کلانتری ثقفی: حقوق مسافر هوایى از جمله مسائلى است كه با توجه به رشد صنعت هواپیمایى آن‌طور كه باید به آن پرداخته نشده است. این موضوع با توجه به اهمیت مسافرت و مسافر در فرهنگ اسلامى ایرانى ما اصولاً باید پُررنگ‌تر و ارزشمندتر تلقی گردد. در اشاراتی که به این مهم در متون دینی و اجتماعی ما شده، به نقش اقتصاد در امر گردشگرى و ایجاد امنیت و آرامش براى مسافر و گردشگر تأکید شده است.
امروزه سفر با هواپیما در جوامع بشرى تبدیل به امری ضرورى و اجتنابناپذیر شده است. به همین دلیل تأكید مىشود كه هدف نهایى از بوجودآمدن هواپیما و تكامل آن، حملونقل هوایى مسافر و بار و امور دیگر مربوط به آن است. بنابراین نظر به اهمیت موضوع حملونقل هوایى، جهت ارائه خدمات به جوامع بشرى، علاوه بر بکارگیری ادوات هوانوردی و نیز تربیت متخصصین در این حوزه، سازمان‌ها و مؤسسات ملی و بین‌المللی نیز جهت تهیه و تنظیم کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی تشکیل شده‌اند. در این میان شاید یاتا و ایکائو از مهم‌ترین سازمان‌ها هستند که در بحث حقوق مسافر دارای مصوبات و پیشنهادهایی می‌باشند.
نقش یاتا و ایکائو
یاتا که به عنوان انجمن بین‌المللی حملونقل هوایی، راهبر صنعت هواپیمایى است و به رشد و توسعه آن در سطح بین‌المللى کمک می‌کند، در گزارش خود که پیرو ششمین کنفرانس جهانی حملونقل هوایی ایکائو در سال 2013 منتشر شد، با توجه به تعداد سوانح و وقایع هوایی، از جلب توجه دولت‌ها به حقوق مسافر سخن به میان آورده است.
در حال حاضر 50 کشور در دنیا هستند که به نحوی بحث حقوق مسافر را در قوانین خود گنجانده‌اند. مقرراتی که برخی دولت‌ها در زمینه حقوق مسافر وضع کرده‌اند نوعاً شامل بندهای مرتبط با کمک به مسافران و یا جبران خسارت‌های ایشان در صورت بروز لغو پروازها، تأخیرها یا ممانعت از پرواز می‌شود به گونه‌ای که بر اساس مقررات اتحادیه اروپا شماره 2004-261 جریمه ممانعت از پرواز ممکن است تا 600 یورو نیز برسد. بر اساس همین مقررات است که اجرای آن سالانه در حدود 4میلیارد یورو برای ایرلاین‌ها هزینه خواهد داشت.
ایكائو نیز به عنوان زیرمجموعه سازمان ملل، به اتحادیههاى بین‌المللى فرودگاه‌ها، اختیارات نظارتى اعطا كرده است.
تعریف حقوق هوایی
حقوق هوایى رشته جدیدى از حقوق است كه با آغاز بهره‌برداری تجاری از هواپیما بوجود آمد. كاربرد حقوق بینالملل هوایى مربوط به هواپیمایى غیرنظامى است که قوانین و قواعد حقوقى مربوط به تنظیم عبور و مرور هواپیما و بهرهبردارى از آنها و همچنین روابط ناشى از این فعالیت‌ها را بررسى و تعیین مىكند. از آنجایی كه هواپیما برای جابجایی بار، مسافر و بار همراه آن مورد استفاده قرار می‌گیرد تمام آنچه كه به عنوان قوانین و مقررات حقوقى در خصوص هواپیما از زمان تولید و ثبت و در مسیر خطوط هوایى براى امور مذكور قرار مىگیرد (به صورت مستقیم یا غیرمستقیم) مربوط به حقوق مسافر مىشود. امّا آنچه به صورت معمول در بین مردم مرسوم است بحث تأخیرها و عدم ارائه سرویس‌هاى مناسب و نیز قیمت بلیت و در صورت بروز مشكل، نحوه استرداد بهاى بلیت است.
حقوق هوایى از نادرترین رشتههاى حقوقى است كه پیوسته از پیشرفت‌هاى فنى و تكنولوژى به نسبت قابل توجهى تأثیر پذیرفته و دائماً در حال تحوّل است چرا که صنعت هواپیمایى در ردیف پیشرفتهترین فعالیت‌هاى اقتصادى محسوب مىشود و به همین دلیل منشاء پیدایش پدیدههاى نوین حقوقى در روابط تجارت بینالملل شده است.
حقوق مسافر هوایی
مسافری که قصد سفر با هواپیما را دارد و هزینه سنگینی را برای استفاده از این وسیله ویژه پرداخت می‌نماید با خرید یک فقره بلیت، از حقوقی برخوردار می‌گردد که در ذیل برخی از آنها را بر می‌شماریم:
- تضمین حقوق مسافر در تأخیرهاى خارج از عرف و بدون دلیل.
- تأخیر به‌خاطر نقص فنى
- تأخیر به‌خاطر بروز عوامل طبیعى و جوّى
- تأخیر به‌خاطر عدم هماهنگىهاى لازم فرودگاهى
- تأخیر به‌خاطر وجود ترافیك هواپیما در فرودگاه (ورودى و خروجى)
- تأخیر در فرودگاه خارجى و یا فرودگاه مبدأ حرکت هواپیما به سمت فرودگاهى که مسافر در آن است.
- تأخیر مسافر و جاماندن او از پرواز و حقوق بعد از عدم موفقیت حضور در پرواز.
- آیا شركت موظف به همكارى با مسافر در رساندن او به مقصد در پروازهاى بعدی مى‌باشد یا اولویتی براى او قائل است؟
- حضور او در فرودگاه با داشتن بلیت حقى را براى او ایجاد مىكند تا مدیر ترمینال و یا یكى از شركت‌هاى هواپیمایى و یا همان شركتی كه بلیت را از او خریده براى رسیدن او به مقصد چارهاى بیندیشد.
- وضع مقررات مربوط به جلوگیرى از تضییع حقوق مسافر در ارائه خدمات مسافرتى از سوى شركت‌هاى هواپیمایى (خصوصاً در زمینه آزادسازى نرخ بلیت).
- مسافران باید به صورت شفاف از حقوق قانونی خود مانند قوانین تأخیر و ابطال پرواز آگاه باشند و دسترسی شفاف و راحت به موارد زیر داشته باشند:
- اطلاعات بلیت شامل قیمت آن و مالیات و عوارض مربوط
- ایرلاینی که واقعاً مسئول جابجایی او است، چرا که در برخی قراردادهای دوجانبه، مسافر با پروازی غیر از ایرلاینی که از آن بلیت خریداری کرده پرواز می‌کند.
- هیچ مصالحه‌ای میان ایمنی مسافران و حفظ حقوق آنها نباید صورت گیرد.
- این حق مسافر است که از هر تداخلی که در برنامه پروازش پیش می‌آید از قبل آگاهی داشته باشد.
طرح یک سؤال!
آیا صرفاً پرداخت خسارت به مسافر در خصوص هزینه بلیت یا كرایه ماشین و هتل و سرو غذا، جبران آنچه كه مسافر به عنوان خسارت باید دریافت كند را شامل مىشود (خسارات معنوى و مادى تأثیر گرفته از خسارت اول)؟ می‌توان فرض کرد که مسافر قصد مهمی از سفرش دارد برای مثال:
- استاد دانشگاه است و باید به‌موقع در كلاس حاضر شود.
- تاجر است و یك قرارداد مهم دارد.
- مریض است و باید به موقع به بیمارستان مورد نظر برای انجام درمان برسد.
- پزشك است و یك عمل جراحى مهم دارد و حیات یك فرد به او بستگى دارد.
آیا در حقوق و فقه براى عدمالنفع (سلبالنفع) قانون و یا حکمی وجود دارد؟ آیا در قوانین و مقررات كشورى (داخلى و بین‌المللى) براى عدمالنفع اعتبارى قائل شده‌اند؟ این سؤالی است که باید به آن به‌طور مفصل پرداخت و با بررسی دقیق منابع فقهی و حقوقی آن را یافت و در اختیار همگان قرار داد.
