قسمت دوم
در قسمت اول این نوشتار، ضمن ارائه تعریفی از بازار، سرفصل‌های مورد بررسی در سلسله مقالات تأثیر آزادسازی قیمت ها در صنعت حمل و نقل هوایی بیان شد. در قسمت دوم به بررسی «انواع بازارها» و «ساختار بازارها» می‌پردازیم.
انواع بازارها
در حالت کلی بازارها به چهار دسته‌ی زیر تقسیم می‌شوند:
بازار رقابت کامل: بازاری است که تعداد زیادی تولیدکننده و مصرف‌کننده بر سر یک کالای همگن و خاص به دادوستد می‌پردازند. این بازار بر مفروضات زیر استوار است:
- رفتار عقلایی؛
- عدم برتری و ترجیح؛
- جابه‌جایی سریع عوامل تولید؛
- کامل بودن اطلاعات بازار ؛
- عدم وجود مانع برای ورود و خروج از بازار؛
- تولید کالای همگن توسط بنگاه‌ها.
قیمت در این بازار در درازمدت برابر حداقل هزینه متوسط تولید خواهد بود.
هر چقدر مبادلات تجاری سریع‌تر اتفاق بیفتد، بازار رقابتی‌تر خواهد بود و قیمت متوسط بازار سریع‌تر با عرضه و تقاضا تطبیق می‌یابد و به دنبال آن قیمت با هزینه‌های حاشیه‌ای برابر می‌شود. رقابت کامل در این حالت، بدین معنی است که این تطبیق در سریع‌ترین زمان ممکن اتفاق می‌افتد.
بازار رقابت انحصاری: تعداد زیادی تولیدکننده، محصولات خود را متمایز از یکدیگر به بازار عرضه می‌کنند. ویژگی‌های بلندمدت رقابت انحصاری، شبیه رقابت کامل است. اما در رقابت انحصاری، کالاها ناهمگون هستند. در این حالت، شرکت می‌تواند در کوتاه مدت سود اقتصادی کسب کند؛ ولی در بلندمدت، به دلیل افزایش تعداد تولیدکنندگان و کاهش تقاضا و افزایش هزینه‌ی متوسط کل، سود اقتصادی شرکت‌ها به صفر میل می‌کند. در این حالت، بعضاً به دلیل وفاداری مشتریان به یک برند خاص، شرکت می‌تواند قیمت‌های خود را بدون کاهش در تعداد مشتریان خود افزایش دهد اما منحنی تقاضای شرکت بر خلاف حالت رقابت کامل، دارای شیب نزولی است 1.
انحصار چند جانبه: حالتی از ساختار بازار است که در آن تعداد کمی از تولیدکنندگان بر بازار یا صنعتی خاص تسلط دارند.
ویژگی‌های این بازار را در موارد زیر می‌توان خلاصه کرد:
- در این بازار بنگاه‌ها توانایی تنظیم کردن قیمت‌ها را دارند؛
- موانع زیادی برای ورود و خروج بنگاه‌ها ایجاد می‌شود؛
- در این بازار، محصولات می‌توانند متفاوت یا مشابه باشند؛
- عملکرد بنگاه‌ها بر یکدیگر تأثیر می‌گذارد؛
- بنگاه‌ها از هزینه‌های خود اطلاعات کامل دارند ولی از دیگر بنگاه‌ها اطلاعات ناقصی دارند؛
- اطلاعات مصرف‌کنندگان از بازار ناقص است؛
- امکان همکاری و تبانی بنگاه‌ها زیاد است.
بازار انحصار کامل: یک بنگاه تسلط کامل و کافی بر روی کالا یا محصولی خاص دارد و می‌تواند مانعی (اقتصادی یا قانونی و یا به وسیله‌ی تبانی و لابی‌گری با مقامات) برای ورود دیگر شرکت‌ها در بازار ایجاد کند. حالت انحصار در حالت عدم وجود رقابت اقتصادی میان کالاهای جانشین به وجود می‌آید. در این حالت انحصارگر تنظیم‌کننده قیمت است و قدرت کامل بازار به شمار می‌رود.
انحصارگر توسط طرف تقاضای بازار محدود می‌شود. یک انحصارگر با یک منحنی تقاضا با شیب منفی روبروست، نه یک منحنی کاملاً بدون کشش. با توجه به این موضوع، هرچه قیمت افزایش یابد، انحصارگر تعدادی از مشتریان خود را از دست خواهد داد 2.
ساختار بازارها
به طور کلی از لحاظ ساز و کار بازارها به دو دسته بازار آزاد و دستوری تقسیم می‌شوند. در بازار آزاد، قیمت یک کالا یا خدمت، در تئوری، از طریق عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. به همین دلیل تولیدکنندگان برای ارتقای کیفی محصولاتشان و بالارفتن قدرت رقابت آنها در بازار تلاش می‌کنند و همین مسئله به بهبود کیفی محصولات و کاهش قیمت آنها کمک می‌کند. شایان ذکر است در این شرایط اقتصاد بسیار شفاف عمل کرده و همین مسئله به ارتقای راندمان آن کمک می‌کند. قیمت در اقتصاد بازار آزاد، یک قوای نظم‌دهنده خودبه‌خودی سیستم است.
در مقابل، در بازار دستوری، دولت به عنوان یک هسته‌ی مرکزی، تمام فعالیت‌ها را رهبری می‌کند. ایجاد انحصار، دست‌کاری کردن میزان عرضه، بازی کردن با قیمت و …. از جمله ابزارهایی هستند که دولت‌ها بوسیله آن بازار را کنترل می کنند.
با توجه به دسته‌بندی‌های فوق، در مقاله بعدی به بررسی بازار حمل و نقل هوایی در ایران می‌پردازیم و شرایط ایرلاین‌ها را در دو بازار عوامل تولید و بازار ارائه خدمات بررسی می‌کنیم.